Yapı Rehberim

Anadolu’da, Selçuklu Devletinin 14. Yüzyılda yıkılması ile birlikte ortaya çıkan siyasi boşluk, batıya
göçmüş ve Bizans Devleti sınırlarına yerleşmiş olan Türkmen Beyliklerinin bağımsızlıklarını ilan
etmelerine olanak sağlamıştır. Mimari ve sanat alanında ‘Beylikler Dönemi’ olarak adlandırılan bu
tarihsel dönem Selçuklu sanatı ve mimarisi ile daha sonra gelişecek olan Klasik Osmanlı sanatı ve
mimarisi arasında bir geçiş süreci olarak değerlendirilmelidir. Genel olarak dört bölgede gelişen bu
dönem mimarisinde diğer bölgelerde Selçuklu mimarlık gelenekleri ile etkileşim sürerken, Batı Anadolu
bölgesindeki ‘uç’ beyliklerinde yeni bir yaratma sürecine girilecektir (Kuban, 2009: 114).
Konya, Karaman, Aksaray ve Niğde bölgesinde kurulan Karamanoğulları Beyliği, Selçuklu mimarisi
geleneklerine bağlı kalmıştır. Aksaray Ulu Camisi, Ermenak’ta Tol Medrese ve Niğde’de Ak Medrese
önemli yapılardan bazılarıdır (Altun, 1988). Doğu Anadolu’da Van ve civarında kurulan Karakoyunlular
Beyliğinin yerini alan Akkoyunlular, 14. yüzyılda Diyarbakır ve Mardin bölgesinde önemli kubbe
denemeleri gerçekleştirmiştir (Altun, 1988: 68). Antalya, Korkuteli civarında hüküm süren Hamidoğulları
Beyliği de Selçuklu geleneğini sürdürmüştür.
Batı Anadolu’da kurulan Beyliklerin sınırlı ekonomik gücü başlangıçta büyük ölçekli yapı
faaliyetlerine olanak vermemiş, bu yüzden küçük ölçekli ve toplumsal yaşamın gerektirdiği yapılar
Selçuklu sanatında olduğu gibi çeşitli bezeme teknikleri ile anıtsallaştırılmak yerine mimari tasarım
bütünlüğünü gözeten, rasyonel yapılar olarak inşa edilmiştir. Bu bölgede bulunan Antik Yunan ve Roma
dönemi kalıntıları yeni yapılarda devşirme malzeme olarak kullanılmıştır. Birgi, Tire ve Selçuk
bölgesinde kurulan Aydınoğulları Beyliğinin yapılarından biri olan Birgi Ulu Camisi (1312) çok ayaklı,
ahşap çatılı, mihrap önü kubbeli Selçuklu geleneğine uygun olarak yapılmıştır. Ancak kitabesinde Şamlı
olduğu belirtilen mimar Ali ibn el Dimişki’nin yaptığı Selçuk İsa Bey Camisi (1374) Şam Emeviye
Camisi planı ile benzerliğine rağmen daha önce görülmemiş yenilikleri de içermektedir (Aslanapa, 1984).
Önündeki revaklı avlu, mukarnas kavsaralı giriş kapısı ile doğu ve batı kapılarında yer alan minareler
daha sonra gelişecek olan mimarlığın öncülleridir.
Beylikler Dönemi mimarisinde görülen ortak özellik kubbenin hem dış hem de iç mekânda yapının
mimari niteliğini etkileyen en önemli öğe halini almasıdır. Kubbe ve beden duvarları arasındaki rasyonel
ve strüktürel düzen, yalın ve güçlü bir geometriyi ortaya çıkarırken yapının yalnızca bazı öğelerinin değil
tümünün bir kütle olarak ele alındığının ipuçlarını verir. Bezeme giderek geometrik ve rasyonel bir
düzenlemeye dönüşecektir. Yeni yaklaşımın en önemli örneklerinden biri Saruhanoğuları tarafından
yapılan Manisa Ulu Camisidir (1376). Büyük Selçuklulardan beri ısrarla tekrarlanan mihrap önü kubbesi
artık duvara bitişik iki sütun ve altı payenin oluşturduğu sekizgen üzerinde 10.80 m çapında, pandantifli
kubbe olarak bütün ibadet mekânını örten temel mimari elemandır (Altun, 1988). Bu caminin merkezi
mekân yaratılmasında Osmanlı mimarisini etkilediği düşünülebilir.
Beylikler Dönemi ile Erken Osmanlı dönemi tarihsel olarak neredeyse eşzamanlı bir süreçte
gelişmiştir. Ancak Osmanlı Beyliği programlarına göre özgün üç ayrı cami tipolojisi geliştirmiştir. Hem
Beyliklerde hem de Erken Osmanlı mimarisinde görülen tek kubbeli camilerde kubbe giderek tüm yapıyı
tanımlayan bir mimari öğeye dönüşmüştür. Menteşeliler tarafından yaptırılan Balat (eski Miletus) Camisi
(1404) tek kubbeli mekânı ve giriş cephesini oluşturan geniş kemeriyle bu özelliğin örneğidir.
Kastamonu’da Candaroğlu Beyliği tarafından yaptırılan Ibni Neccar Camisi’nin (1373) tek kubbeli ve üç
bölümlü son cemaat yeri bulunan planı ile erken dönem Osmanlı camileri benzerlik göstermektedir.
Menteşe Beyliği tarafından yaptırılan Milas Firuz Bey Camisi (1394) daha önce görülmemiş bir şema
olup Zaviyeli Cami, ters (T) Planlı Cami olarak tanımlanacak erken dönem Osmanlı cami tipolojisinin de
öncüsü olacaktır.